Patiëntenfolder

Overlijden van een dierbare, de zorg voor kinderen van 4-6 jaar

Als u weet dat een dierbare zal komen te overlijden of overleden is, brengt dit veel emoties met zich mee. Diegene is vaak ook een dierbare van u. In deze situatie is het soms moeilijk om te bedenken, hoe u als volwassene een kind kan helpen en/of ondersteunen. Wij krijgen daar regelmatig vragen over. In deze folder geven wij informatie over de omgang met kinderen en de communicatie met hen rondom een (aanstaand) overlijden.               Wij proberen een handvat te bieden in deze moeilijke tijd. Natuurlijk kunt u ook via andere wegen informatie verzamelen. Van belang is dat ieder kind uniek is en op zijn eigen wijze zal omgaan met een overlijden. Ieder kind reageert anders en in zijn eigen tempo, volg uw kind in dit proces. Indien u vragen heeft, of met ons in gesprek wilt, kunt u contact opnemen. Onze gegevens staan onderaan de folder.       In het nu volgende stuk, richten wij ons met name

Deze informatie is samengesteld door het WAKZ

Hoe denken kleuters over de dood

Volwassenen kunnen soms denken dat kinderen te jong zijn om te beseffen wat er is gebeurd. Aangezien kleuters gehecht zijn aan de mensen om hen heen, betekent dit dat ze verlies kunnen ervaren en rouwen als een dierbare overleden is.


Elk kind rouwt en uit gevoelens op zijn eigen manier. Er zijn gedragingen en gevoelens die vaak voorkomen. Hoe, en of kinderen, van deze leeftijd gevoelens en gedachten uiten, verschilt per kind. Het ene moment kunnen kinderen intens verdrietig zijn en het andere moment vrolijk spelen. Dat doen kinderen, omdat ze het grote verdriet anders niet aankunnen. Juist de afwisseling tussen spelen en verdrietig zijn, is gezond gedrag.

Op deze leeftijd, weten kinderen het verschil tussen leven en dood. Veel kinderen hebben wel eens een dier of een plant gezien die dood is. Toch begrijpen ze nog niet goed wat dood zijn precies inhoudt. Kleuters denken vaak dat de dood iets tijdelijks is en het besef dat de dood definitief is, ontstaat langzaam. Het is daarom belangrijk om het de kleuter zo goed mogelijk uit te leggen en vragen telkens opnieuw te beantwoorden.

Fantasie en werkelijkheid zijn voor jonge kinderen nog lastig te onderscheiden. We noemen dit magisch denken. Dit houdt in dat kleuters kunnen geloven dat hun ideeën, gedachten of acties kunnen leiden tot gebeurtenissen. Zij kunnen bijvoorbeeld denken, dat het hun schuld is dat de dierbare overleden is, omdat ze bijvoorbeeld niet goed geluisterd hebben. Het is belangrijk dat hen wordt verteld, dat het overlijden niet komt, doordat zij iets verkeerd hebben gedaan. 

Voorbereiden 

Voor kinderen is het van belang dat zij worden voorbereid. Hoe ziek is en wordt de dierbare? Gaat de dierbare naar het ziekenhuis of blijft diegene thuis? Het is voor kinderen van elke leeftijd belangrijk om zoveel mogelijk duidelijkheid te krijgen. Verzwijg niet voor het kind dat zijn ouder, broer of zus of ander familielid komt te overlijden of overleden is. Kinderen voelen spanningen direct en kunnen delen van gesprekken opvangen. Het is belangrijk om het kind erbij te betrekken, uit te leggen wat er aan de hand is en het kind niet in onwetendheid te laten.
Als u in gesprek gaat, is het van belang te zorgen dat u echt contact maakt met de kleuter. Het is voor eenieder moeilijk om te vertellen en zal niet zonder emoties gaan. U kunt de kleuter beter ondersteunen als u uw eigen verdriet toelaat. Geef er woorden aan. Verdriet en tranen mogen er zijn, maar een kind kan angstig worden als uw verdriet de overhand heeft.

Leg de kleuter uit wat dood zijn betekent. Doe dit zo concreet mogelijk, bijvoorbeeld: iemand die dood is ademt en beweegt niet meer, voelt geen pijn, voelt koud aan en kan niet meer horen en zien. Als je dood bent, kun je niet meer levend worden. Draai er niet om heen, zeg bijvoorbeeld niet dat iemand voor altijd gaat slapen. Kinderen kunnen hierdoor angstig worden om zelf te gaan slapen en bang zijn om nooit meer wakker te worden. 

Voor kleuters is het lastig om het verschil te begrijpen tussen een ernstige en minder ernstige ziekte. Het is belangrijk om dit uit te leggen, anders kunnen kinderen angstig worden om ook dood te gaan bij bijvoorbeeld een griep of verkoudheid. 

Aangezien kleuters nog niet goed beseffen wat de impact van het overlijden is, kunnen zij soms hard overkomen in de dingen die ze zeggen. Bijvoorbeeld: "nu mag ik het speelgoed van mijn zus hebben, ze is toch dood". Kinderen denken praktisch, maar dat betekent niet dat zij niet verdrietig zijn. Probeer aan te sluiten bij wat de kleuter zegt en het niet te corrigeren.

Ook kunnen kleuters denken dat de overledene misschien terug zal komen, bijvoorbeeld op feestdagen, zoals de verjaardag van de dierbare overledene. Dit zorgt voor grote teleurstellingen als het kind beseft, dat zelfs dan de overledene niet terugkomt.


Herinneringen
Het kan voor kinderen fijn zijn om aan het overleden gezinslid iets mee te geven of iets te maken, zoals bijvoorbeeld een tekening. Twee identieke knuffels, waarvan een bij de overledene en een bij de kleuter blijft, kan helpend zijn en troost bieden. Kinderen zullen zich later niet alles herinneren van de overleden dierbare. Het is belangrijk dat zij herinneringen kunnen terughalen wanneer zij daaraan toe zijn. Degene die gaat overlijden kan iets uitzoeken voor de kleuter, bijvoorbeeld een sieraad of beeldje. Als een ouder komt te overlijden, kan diegene een brief schrijven of dagboekje bijhouden voor het kind. Een andere mogelijkheid is het inspreken van een tekst of het maken van videobeelden. U kunt als gezin zelf herinneringen vastleggen, maar er zijn ook organisaties die dit mogelijk maken, bijvoorbeeld Herinneringen-enzo, stichting Make-a-memory of Living Memories.

De uitvaart
Het is voor kinderen belangrijk om betrokken te worden bij de voorbereidingen van de uitvaart. Samen bloemen uitzoeken, de kist beschilderen of een tekening maken. Vertel hoe de uitvaart ongeveer zal verlopen. Vertel bijvoorbeeld dat de overledene in een kist ligt, wie aanwezig zijn en wat er die dag gebeurt. Het kind weet daardoor wat er te wachten staat. Het is fijn als een vertrouwd persoon voor de kleuter aanwezig is en kan aansluiten bij de behoeften van het kind. De dag van de uitvaart is vaak indrukwekkend. Er kan veel aan de kleuter voorbijgaan, waardoor beeldmateriaal waardevol kan zijn.

Haal de spullen die herinneren aan de dierbare niet meteen na het overlijden weg. Samen met de kleuter kan bijvoorbeeld een plek in huis gemaakt worden met deze spullen. Sommige kinderen vinden het fijn om zich daar terug te trekken. Na verloop van tijd kunnen in overleg met de kleuter bepaalde spullen worden opgeruimd.
Ondersteuning
Als een gezinslid ernstig ziek is en zal komen te overlijden of overleden is, vraagt dat veel van een gezin. Het leven ziet er ineens anders uit. Het is van belang de gewone regels en structuur zoveel mogelijk aan te houden. Dat geeft het kind een gevoel van veiligheid. Het is verstandig om ondersteuning uit de omgeving in te schakelen, als er door de omstandigheden minder fysieke en/of emotionele aandacht is voor de kleuter. Het is belangrijk dat de verzorging dan (deels) wordt overgenomen door een vast vertrouwd persoon.

Reacties bij jonge kinderen
De kleuter kan zich na het overlijden van een dierbare anders gaan gedragen dan u gewend bent.  Door het verdriet en alle emoties kunnen kinderen van slag raken en daardoor niet wenselijk gedrag gaan vertonen. Onderliggend vraagt de kleuter naar troost en steun, wees hier alert op. Er kunnen daarnaast ook veranderingen optreden in hun eet- en slaapgewoonten. Ze kunnen stiller of somber zijn, nachtmerries krijgen, woede aanvallen hebben, een terugval in hun ontwikkeling laten zien en niet leeftijdsadequaat gedrag vertonen.

In spel verwerken
In hun spel uiten kinderen hun gevoelens. Ze kunnen de gebeurtenissen, zoals bijvoorbeeld de begrafenis, na gaan spelen. Dit is voor kinderen een gezonde manier om hun verdriet te uiten. Het helpt hen om grip te krijgen op de situatie.
Verdriet uitstellen
Kleuters kunnen hun eigen verdriet uitstellen. Jonge kinderen gaan vaak pas rouwen als de thuissituatie veilig aanvoelt voor hen en de ouder/verzorger weer emotioneel beschikbaar is. Dit kan zelfs een jaar of langer duren. Het uitstellen van rouw is bij kinderen een normale reactie. Een ingrijpend verlies verwerken, is een lang proces. In elke nieuwe ontwikkelingsfase waarin het kind komt, zal het verlies zich weer op een nieuwe manier uiten.

Vastlopen in het rouwproces
Veel kinderen vinden in hun eigen tempo een manier om met verlies van hun dierbare om te gaan. Ze laten veel veerkracht zien, ondanks de aanwezigheid van hun verdriet en pijn.  Er zijn ook kinderen die hier meer moeite mee hebben en vast kunnen lopen in hun rouwproces. Zij lopen kans om emotionele en/of psychosociale problemen te ontwikkelen.


Als de kleuter:

  • Lange tijd geen zin heeft in dagelijkse activiteiten. 
  • Situaties of personen blijft vermijden die doen herinneren aan de overleden dierbare. 
  • Een langdurige terugval of stilstand in zijn ontwikkeling laat zien. 
  • Langere tijd lichamelijke klachten heeft zonder lichamelijke oorzaak. 
  • Langdurige slaapproblemen en/of nachtmerries heeft. 
  • Langdurig angstig gedrag vertoont.                Bron: jongehelden.nl

Dan kan in deze gevallen sprake zijn van vastgelopen rouw en kan het raadzaam zijn om contact met uw huisarts op te nemen en om begeleiding te zoeken.

Mocht u na het lezen van deze folder meer informatie willen over rouwverwerking bij kinderen, kunt u de volgende websites raadplegen: https://jongehelden.nl

https://www.achterderegenboog.nl

Namens het team medisch pedagogisch zorgverleners van het Willem-Alexander Kinderziekenhuis. pedagogischezorgwakz@lumc.nl
071-5263864