Overlijden van een dierbare, de zorg voor kinderen van 2-3 jaar

Hoe denken peuters over de dood
Peuters ervaren verlies en rouwen als een dierbare is overleden. Volwassenen kunnen soms denken dat kinderen in deze leeftijdsfase te jong zijn om te beseffen wat er is gebeurd. Zij zullen de situatie niet begrijpen, maar wel rouw ervaren en het verdriet uit hun omgeving voelen. Jonge kinderen die weinig of geen woorden tot hun beschikking hebben, slaan ervaringen vooral lijfelijk op. Dat betekent dat zij later geen bewuste herinneringen aan het overlijden hebben. De herinneringen kunnen tot uiting komen in lichamelijke klachten.

Elk kind rouwt en uit gevoelens op zijn eigen manier. Er zijn gedragingen en gevoelens die vaak voorkomen, maar hoe kinderen van deze leeftijd gevoelens en gedachten uiten, verschilt per kind. Het ene moment kunnen ze intens verdrietig of boos zijn, en het andere moment vrolijk spelen. Kinderen kunnen niet continu verdrietig zijn. Zij hebben deze afwisseling nodig, omdat ze het verdriet anders niet aankunnen. Deze afwisseling tussen spelen en verdrietig zijn, is gezond gedrag.

Peuters hebben geen besef, wat dood zijn inhoudt en dat dit onomkeerbaar is. Ze begrijpen niet dat de overledene nooit meer terugkomt, omdat woorden als ‘nooit’ of ‘voor altijd’ hen nog niets zeggen. 

Peuters kunnen goed herhalen wat een volwassene heeft gezegd, maar dat wil niet zeggen dat zij het ook begrijpen. Als ze verdrietig zijn, is dat omdat ze hun dierbare in ‘het nu’ missen, niet, omdat hij nooit meer terugkomt. Dit maakt dat jonge kinderen op zoek kunnen gaan naar de overledene.

Bij oudere peuters lopen fantasie en werkelijkheid door elkaar. Zo kan een peuter bijvoorbeeld niet willen, dat de kist wordt dichtgemaakt. "Als de overledene weer levend wordt, moet diegene er wel uit kunnen”. 

Peuters ervaren meestal geen angst voor iemand die dood is. Zij kunnen wel de angst en stemmingen voelen en overnemen van de andere gezinsleden. Zij kunnen daarnaast bang worden, dat ze van de andere gezinsleden gescheiden worden.

Voorbereiden
Voor kinderen is het van belang dat zij worden voorbereid. Hoe ziek is de dierbare? Gaat de dierbare naar het ziekenhuis of blijft diegene thuis? Het is voor kinderen van elke leeftijd belangrijk om zoveel mogelijk duidelijkheid te krijgen. Verzwijg niet voor het kind dat zijn ouder, broer of zus of ander familielid komt te overlijden of overleden is. Kinderen voelen spanningen aan en kunnen delen van gesprekken opvangen. Het is belangrijk om het kind erbij te betrekken, uit te leggen wat er aan de hand is en het kind niet in onwetendheid te laten, aangepast aan de leeftijd van het kind.

Als u in gesprek gaat, is het van belang te zorgen dat u echt contact maakt met     het kind. Het is voor eenieder moeilijk om te vertellen en zal niet zonder emoties gaan. U kunt de peuter beter ondersteunen als u uw eigen verdriet toelaat. Geef er woorden aan. Verdriet en tranen mogen er zijn, maar een kind kan angstig worden als het verdriet de overhand heeft.

Het is moeilijk om peuters te laten begrijpen wat dood zijn is. Toch is de peuter in staat om te beseffen, dat het iets anders is dan slapen. Gebruik woorden, zoals dood en overlijden, maar niet het woord slapen, dit brengt verwarring en hierdoor kunnen mogelijk slaapproblemen ontstaan. Geef de peuter ruimte om het bericht te laten bezinken, geef eerlijk antwoord op hun vragen en gebruik daarbij eenvoudige taal. Leg uit wat dood zijn, inhoudt. Iemand die dood is, kan niet meer lopen, zitten, niet meer eten, niet meer horen en zien en niet meer ademen. Het hele jonge kind beschikt vaak nog niet over een actieve woordenschat om verbaal te reageren of om vragen te stellen. Zorg dat u beschikbaar bent voor het kind en dat het zich veilig en vrij voelt om troost bij u te zoeken.

Kinderen kunnen de neiging hebben om het overlijden te ontkennen, om zich tegen de pijnlijke realiteit te beschermen. Dat betekent niet, dat ze niet verdrietig zijn. Kinderen kunnen soms hard overkomen in de dingen die ze zeggen, bijvoorbeeld: nu mag ik het speelgoed van mijn zus hebben, ze is toch dood. Peuters denken praktisch en realiseren zich de impact en de gevolgen van het overlijden niet. Corrigeer het kind niet, maar probeer aan te sluiten. 

Daarnaast zal de nieuwe situatie nog niet beklijven bij de peuter. Het opnieuw uitleggen en herhalen is bij deze leeftijd van belang.

Een ingrijpend verlies verwerken, is een lang proces. In iedere levensfase kan rouw op een andere manier aan bod komen. Kinderen komen tijdens hun ontwikkeling tot nieuwe inzichten, stellen vaak weer dezelfde vragen om het verdriet op een nieuwe manier te begrijpen en te verwerken.

Herinneringen
Het kan voor kinderen fijn zijn, om aan het overleden gezinslid iets mee te geven of iets voor hen te maken, zoals bijvoorbeeld een tekening. Twee identieke knuffels, waarvan een bij de overledene en een bij het kind blijft, kan helpend zijn en troost bieden.
Peuters zullen zich later weinig herinneren van de overleden dierbare. Het is belangrijk dat zij herinneringen kunnen terughalen wanneer zij daaraan toe zijn. Degene die gaat overlijden kan iets uitzoeken voor het kind, bijvoorbeeld een sieraad of een beeldje. Als een ouder komt te overlijden, kan diegene een brief schrijven of dagboekje bijhouden voor het kind. Een andere mogelijkheid is het inspreken van een tekst of het maken van videobeelden. U kunt als gezin zelf herinneringen vastleggen, maar er zijn ook organisaties die dit mogelijk maken, bijvoorbeeld Herinneringen-enzo, stichting Make-a-memory of Living Memories.

De uitvaart
Het is voor peuters belangrijk om betrokken te worden bij de voorbereidingen van de uitvaart. Samen bloemen uitzoeken, de kist beschilderen of een tekening maken. Vertel hoe de uitvaart ongeveer zal verlopen. Vertel bijvoorbeeld dat de overledene in een kist ligt, wie aanwezig zijn en wat er die dag gebeurt. Het kind weet daardoor wat er te wachten staat. Het is fijn als tijdens de uitvaart een vertrouwd persoon aanwezig is, die kan aansluiten bij de behoeften van de peuter.

De dag van de uitvaart is indrukwekkend en de peuter zal zich de uitvaart op latere leeftijd niet herinneren. Beeldmateriaal kan waardevol zijn.

Haal de spullen die herinneren aan de dierbare niet meteen na het overlijden weg. Samen met de peuter kan bijvoorbeeld een plek in huis gemaakt worden met deze spullen. Sommige kinderen vinden het fijn om zich daar terug te trekken. Na verloop van tijd kunnen, in overleg met de peuter, bepaalde spullen worden opgeruimd.
Ondersteuning
Als een gezinslid ziek is en zal komen te overlijden of overleden is, vraagt dat veel van een gezin. Het leven ziet er ineens anders uit. Het is van belang de gewone regels en structuur zoveel mogelijk aan te houden. Dat geeft de peuter een gevoel van veiligheid. Het is aan te raden om ondersteuning uit de omgeving in te schakelen, als er door de omstandigheden minder fysieke en/of emotionele aandacht is voor de peuter. Het is belangrijk dat de verzorging dan (deels) wordt overgenomen door een vast vertrouwd persoon.

Reacties bij jonge kinderen
De peuter kan zich na het overlijden van een dierbare anders gaan gedragen dan u gewend bent. Er kunnen veranderingen optreden in hun eet- en slaapgewoonten. Ze kunnen nachtmerries krijgen, vaker driftbuien hebben en een tijdelijke terugval in hun ontwikkeling, waardoor ze niet leeftijdsadequaat gedrag vertonen.

In spel verwerken
In spel uiten kinderen hun gevoelens. Ze kunnen de gebeurtenissen, zoals bijvoorbeeld de begrafenis, na gaan spelen. Dit is voor kinderen een gezonde manier om hun verdriet te uiten. Het helpt hen om grip te krijgen op de situatie.
Verdriet uitstellen
Peuters kunnen hun verdriet uitstellen. Zij gaan vaak pas rouwen als de situatie weer veilig aanvoelt. Dit kan zelfs een jaar of langer duren. Het uitstellen van rouw is bij kinderen normaal gedrag. Een ingrijpend verlies verwerken is een lang proces. In elke nieuwe ontwikkelingsfase waarin het kind komt, zal het verlies zich weer op een nieuwe manier uiten.

Vastlopen in het rouwproces

Veel kinderen vinden in hun eigen tempo, een manier om met het verlies van hun dierbare om te gaan. Ze laten veel veerkracht zien, ondanks de aanwezigheid van hun verdriet en pijn. Er zijn ook kinderen die hier meer moeite mee hebben en vast kunnen lopen in hun rouwproces. Zij lopen kans om emotionele en/of psychosociale problemen te ontwikkelen.

Als de peuter:                                                                             

• Lange tijd geen zin heeft in dagelijkse activiteiten. 
• Personen of situaties blijft vermijden die hem doen herinneren aan de overleden dierbare. 
• Een langdurige terugval of stilstand in zijn ontwikkeling laat zien. 
• Langere tijd lichamelijke klachten heeft zonder lichamelijke oorzaak. 
• Langdurige slaapproblemen en/of nachtmerries heeft. 
• Langdurig angstig gedrag vertoont.                Bron: jongehelden.nl

Dan kan er in deze gevallen, sprake zijn van vastgelopen rouw en is het raadzaam om hierover in gesprek te gaan en begeleiding te zoeken, via bijvoorbeeld uw huisarts.

Mocht u na het lezen van deze folder meer informatie willen over rouwverwerking bij kinderen, kunt u tevens de volgende websites raadplegen: https://jongehelden.nl

https://www.achterderegenboog.nl

Namens het team medisch pedagogisch zorgverleners

van het Willem-Alexander Kinderziekenhuis. 

pedagogischezorgwakz@lumc.nl
071-5263864