“Mensen zijn dagdieren die met de lichtknop het hele aardse programma in de war kunnen schoppen”

Ze is ambassadeur van de Nacht van de Nacht, maar een nachtbraker is Joke Meijer naar eigen zeggen niet. Wel is ze een typisch avondmens. Ochtendmensen hebben het volgens haar makkelijker in deze samenleving. Hun biologische klok staat automatisch ingesteld op een 24 uurs-ritme. Ze gaan ’s avonds op tijd naar bed en staan ’s ochtends fit weer op. Avondmensen hebben een ritme van bijna 25 uur. Die willen in de avond langer wakker blijven en komen ’s ochtends moeilijk uit bed. Maar los van de vraag of we ochtend- of avondmensen zijn, zijn we volgens Meijer bovenal ‘dagdieren’. Dagdieren die met een druk op de lichtknop het hele aardse programma in de war kunnen schoppen.

In de huidige 24-uurs maatschappij leven we naar de tijd op ons horloge of onze smartphone. Waar zit eigenlijk onze biologische klok?  

“Het is een groepje cellen, aan de basis van onze hersenen en net boven de oogzenuw. Vanaf de oogzenuw lopen er zenuwvezels naar de cellen van de biologische klok. Deze zenuwvezels kunnen aan onze klok ‘laten weten’ of het buiten licht of donker is. Een mens heeft wel daglicht nodig om het inwendige ritme van ongeveer 24 uur wat bij te stellen. Ochtendlicht versnelt onze klok: je kan dan in de avond eerder slapen en in de volgende ochtend vroeger opstaan. Avondlicht werkt omgekeerd. Zit je ’s avonds in een felverlichte omgeving, dan vertraagt de klok, en dan staat je lichaam ’s ochtends om een uur of acht nog in de slaapstand. Dat brengt risico’s met zich mee, zoals ongelukken met scholieren die op de fiets naar school gaan.”

De biologische klok regelt de meeste 24-uurs ritmen in onze lichaamsprocessen, denk aan het waak-slaapritme, de spijsvertering en het immuunsysteem. Volgens Meijer is de invloed van die biologische klok op onze gezondheid veel groter dan tot een jaar of tien geleden werd gedacht. Werkt je biologische klok niet goed, dan is er een grotere kans op een depressie, slaapstoornis, hart- en vaatziekte of immuunstoornis.

In Nederland werken ruim 1 miljoen mensen regelmatig in de nacht. Wat doet dat met hun biologische klok en hoe ongezond is dat?

“Een nachtdienst is niet gezond, want het immuunsysteem lijdt eronder. Verpleegkundigen die lang onregelmatige diensten draaien, hebben een verhoogde kans op borstkanker. Al zeg ik hier ter relativering bij dat onvoldoende lichaamsbeweging een grotere risicofactor is. Mensen die in de nachtdienst werken kunnen hun biologische klok niet onmiddellijk aanpassen, want dat duurt wel een paar dagen. Dus de enige optie is: ‘overrulen’. Het is daarom belangrijk om manieren te vinden om voldoende alert te blijven ondanks de neiging om in slaap te vallen.”

Tips van Meijer zijn bijvoorbeeld: eet geen vette maaltijden en loop veel rond. Dat voorkomt dat we slaperig worden. Maar het belangrijkste is: zorg voor sterke verlichting. Meijer: “Dat is een omstreden punt, want fel licht in de nacht onderdrukt ook een gezond antioxidant melatonine, wat de meesten van ons wel kennen als een ‘slaaphormoon’. Maar in de nachtdienst wil je toch ook je werk goed doen? Als verpleegkundige kun je niet half slapend iemand zijn medicijnen geven en als chirurg niet half slapend een operatie uitvoeren.”

Ook iets waar we als maatschappij niet aan kunnen ontkomen: de wintertijd en de donkere dagen voor kerst. Heb je heilzame tips voor mensen om die dagen goed door te komen?

“In Nederland zijn de dagen in de winter inderdaad extreem kort. We zitten veel noordelijker op de aardbol dan de meeste mensen denken. Als de dagen heel kort worden, heeft dat een negatieve invloed op onze stemming. In ons land – en al helemaal in Scandinavische landen – neemt het aantal depressies in de winter toe.

“In de winter kun je daarom het beste zo veel mogelijk meepikken van het aanwezige daglicht. Sta dus op als het licht wordt, anders maak je de dagen nog korter. Als je in het weekend lang uitslaapt en het om half vijf donker wordt, heb je maar een halve dag licht. Ook is het belangrijk om te weten dat kunstlicht veel minder sterk is dan buitenlicht. Zelfs op een bewolkte dag is er buiten meer licht dan in een kamer met felle tl-balken.”

Als daglicht zo goed is voor ons, waarom ben jij dan ambassadeur van de Nacht van de Nacht?

“Een donkere nacht is belangrijk voor de biodiversiteit op onze planeet en ook voor onze gezondheid. Zo belangrijk als licht is overdag, zo belangrijk is donkerte in de nacht. En dat laatste maakt ons recente onderzoek ook duidelijk. Daarom pleit ik ervoor dat ’s nachts de verlichting buiten de steden nooit boven de sterkte van een volle maan komt. In Nederland is bijvoorbeeld veel oppervlaktewater waar de lichtvervuiling doorheen dringt. Nachtactieve vissen zoals de paling houden zich onmiddellijk stil zodra ze licht waarnemen. We onderzoeken nu of lichtvervuiling ook de migratie van de paling beïnvloedt."

Meijer benadrukt dat het leven op aarde 3,5 miljard geleden onstond en dat vanaf die tijd de nachten altijd donker waren. Pas vanaf 1950 is licht in toenemende mate ingezet om ons bij te lichten in de industrie, voor de plantenkassen, in de havens en in de steden. In de steden vaak meer dan nodig, vindt ze, want onze ogen adapteren aan het donker zodra ze de kans krijgen. De huidige lichtvervuiling beïnvloedt niet alleen onze biologische klok, maar ook die van planten en dieren.

Opstaan als de zon opkomt en slapen als het donker wordt. Die wijsheid van vroeger staat in het boek ‘Rust, reinheid en regelmaat’ van Wilma Rek waaraan jij hebt meegewerkt.  

“Ja, vooral de ‘r’ van regelmaat gaat ook over ons onderzoek. De Linnaeusklok op de cover van het boek illustreert heel mooi de regelmaat van planten in de natuur. Planten openen op een vast tijdstip hun bloemen voor bijen, en andere planten op een ander vast tijdstip, bijvoorbeeld voor nachtvlinders. Linnaeus ontwierp een klok, waarop je de tijd van de dag kunt aflezen aan de hand van geopende en gesloten bloemen.

“Zoals de biologische klok van planten het openen en sluiten van de bloemen zeer precies regelt, zo regelt onze klok verbazingwekkend nauwkeurig onze lichaamsprocessen. Op het ene moment gaat de bloeddruk omhoog, en op het andere zijn bepaalde enzymen actief. Om 3 uur ’s nachts bereiken de slaaphormonen een piek. Om 6 uur ’s ochtends stijgt het cortisolniveau, om je voor te bereiden op activiteit als je wakker wordt.”

We weten dus dat de meeste lichaamsprocessen een vast ritme hebben. Hoe kunnen we deze kennis gebruiken in de patiëntenzorg?

“De onderzoeksgroep van BioClock doet 25 studies naar de biologische klok. Een deel daarvan gaat over de samenleving: ploegendiensten, schooltijden, wintertijd of zomertijd. Een ander deel gaat over geestelijke en lichamelijke gezondheid. Daar bestuderen we bijvoorbeeld wat de optimale tijden zijn voor immuuntherapie bij kanker, of zelfs voor vaccinaties. Ons immuunsysteem reageert namelijk niet op elk tijdstip hetzelfde. Ook werken we aan omstandigheden op de afdeling Intensive Care, en aan geneesmiddelen om de biologische klok te versterken. En last but not least proberen we biodiversiteit te bevorderen door de nachten te laten zijn wat die moeten zijn: donker.”

Een donkere nacht is heilzaam voor mens en natuur. Daarom organiseert BioClock de photo challenge ‘Pracht van de nacht’, samen met het magazine ‘Natuurfotografie’. Waarom een fotowedstrijd?

“Ik hoop dat mensen door deze fotowedstrijd gaan nadenken over de schoonheid van de nacht. Je ogen wennen na vijf à tien minuten aan het donker en dan kun je veel meer zien dan je denkt. Een sterrenhemel, vuurvliegjes, reflecties op het water, of wat dan ook. Die dingen hebben hun eigen charme en daar gaan we vaak aan voorbij.”