Kunst heelt: meer mens zijn, minder patiënt

Op de gang van de afdeling Immunologie hangt een schilderij dat Tineke Abma dierbaar is: The Donkey, van kunstenaar Jasper Hagenaar. Toen haar dochter in 2015 ziek was en opgenomen werd in het LUMC, sliep Abma bij haar in het ziekenhuis. Overdag was ze druk met alle onderzoeken, maar ’s avonds had ze niets te doen en zwierf ze door het gebouw. Op een avond zag ze The Donkey.

“Een weerloos ezeltje op wankele pootjes. Net als mijn dochter. Het schilderij bracht mij weer in contact met mijn emoties die ik overdag wegstopte. Ik ging daarna elke avond naar het kunstwerk en begon er ook veerkracht in te zien: een krachtig ezeltje dat door de bergen stapt. Ik vond er troost in. Mijn dochter werd gelukkig weer beter, maar het schilderij betekent nog steeds veel voor mij.”

Helende werking

Het bewijs dat beeldende kunst een positief effect heeft op de gezondheid van mensen stapelt zich volgens Abma op. Er is echter nog relatief weinig bekend over de betekenis van kunst in het ziekenhuis. Dat kunst helend werkt, ervaarde hoogleraar Tineke Abma niet alleen zelf. Het blijkt nu ook uit het onderzoek dat zij met haar onderzoeksteam deed naar de betekenis van beeldende kunst in het ziekenhuis voor patiënten en naasten.

“Kunst is op een andere manier helend dan bijvoorbeeld gips bij een botbreuk”, legt Abma uit. “Als een arts gips om je arm doet, is dat functioneel. Maar als je kunst ziet, komen er emoties in je los. Kunst werkt in op het brein, op lichamelijke processen – er komen bijvoorbeeld gelukstofjes vrij, op je emoties, op de mensen om je heen, op alles tegelijk.” 

Meer dan patiënt

In het onderzoek gaven patiënten en naasten aan dat kunst in het ziekenhuis hen emotioneel raakt, waardoor ze zich meer mens voelen in plaats van alleen ‘een ziek lichaam’. Abma: “Patiënten komen naar het ziekenhuis om behandeld te worden. Alles draait om hun ziekte. Als ze naar kunst kijken, denken ze: hé, ik ben meer dan een patiënt. Ik ben ook nog moeder, partner van, ik heb hobby’s, ik heb een levensgeschiedenis.”    

Kunst zorgt bovendien voor afleiding als patiënten en hun naasten zitten te wachten in een gang of op de poli. Tijdens het wachten maken ze zich ongerust of zitten ze te piekeren. Als er dan iets fantasierijks of fascinerends hangt, kunnen ze daarnaar kijken. Volgens Abma is het ook een conversation piece. “Mensen vinden het prettig om over een kunstwerk te praten. Een patiënt zei bijvoorbeeld: ‘Ik kijk met mijn dochter altijd even hoe zo’n kunstwerk is gemaakt. Zo kunnen we de tijd een beetje doden.’

Houvast en huiselijkheid

Komen patiënten en naasten vaker in het ziekenhuis, dan ervaren ze de kunst ook als houvast in het grote gebouw. Volgens Abma vinden veel mensen het lastig om in ziekenhuizen de weg te vinden. Bovendien verkeren patiënten in een gemoedstoestand waarbij informatie moeilijker doorkomt. “Het grappige is dat mensen denken: oh ja, bij dat schilderij met die bloemen moet ik rechtsaf’, ‘bij die foto van dat meisje linksaf’ en ‘bij dat beeld van bronzen blokken ben ik er bijna.’ Het zijn een soort ankerpunten in het ziekenhuis.”

Naast houvast geven kunstwerken ook ‘iets persoonlijks aan de saaie, witte en doodse gangen’, zeggen de geïnterviewden. Mensen die ziek zijn, voelen zich vaak vervreemd, legt Abma uit. Vervreemd van hun lichaam waar ze opeens niet meer op kunnen vertrouwen. Vervreemd van de ziekenhuisomgeving die ze als steriel en kil ervaren. In die context kan kunst een vertrouwd gevoel oproepen. “Iemand ziet bijvoorbeeld een schilderij van een picknick en denkt terug aan die zomermiddag met de familie. Kunst maakt een ziekenhuis huiselijker, waardoor mensen zich prettiger voelen.”

Kracht van diversiteit

In het LUMC hangen en staan zo’n 2.600 werken van hedendaagse kunstenaars. Een paar duizend kunstwerken dus, die helend werken, die voor afleiding zorgen, die als ankerpunt dienen in het gebouw, en die het gebouw huiselijker maken. Tekeningen, schilderijen, foto’s, beeldhouwwerken en video’s. Je komt ze tegen in de Galerie, op de afdelingen, in de gangen, wachtruimtes en trappenhuizen.

Kan Abma op grond van haar onderzoek voorspellen welke van deze kunstwerken de meest helende kracht hebben? “Nee, dat kan ik nou juist niet. De werking van kunst is heel persoonlijk en subjectief. Wat jou aanspreekt, daar heb ik misschien helemaal niets mee. Zelfs voor één persoon kan het verschillen: in de ene situatie heb je behoefte aan iets kleurrijks, in de andere aan een rustig werk.”

Abma ziet daarom ook niets in het idee om in het ziekenhuis vooral landschappen en groene schilderijen op te hangen, omdat die zogenaamd rustgevend werken. “Kijk, het is logisch dat je geen wapens of bloederige taferelen ophangt in een ziekenhuis, maar verder zijn er weinig taboes. Juist diversiteit versterkt de helende kracht. Daarom kiest het LUMC ook kunst met een niet-Westerse achtergrond, zoals werk uit Afrika en Arabische landen. De patiëntenpopulatie kent immers net als de maatschappij een steeds grotere diversiteit.”

Wachtende zeeolifant

Toch zijn er ook kunstwerken in het LUMC die iederéén raken. Een daarvan is ongetwijfeld de Homunculus Loxodontus, van kunstenares Margriet van Breevoort. Als je het ziekenhuis bij de hoofdingang binnenloopt, vind je het beeld meteen links. Is het een grijze olifant, een walrus, of zelfs een boeddha? Abma: “Dat je er zoveel in kunt zien, maakt het beeld zo aantrekkelijk. Het is een publiekslieveling, iedereen wil met hem op de foto. Hij zit op dat bankje te wachten. Dat is herkenbaar: in een ziekenhuis zit je vaak te wachten.”   

Kunstwerken zoals de Homunculus Loxodontus dragen volgens Abma bij aan een healing environment, waarin mensen zich veilig, vertrouwd en welkom voelen. In zo’n omgeving gaat het natuurlijk niet alleen om de kunst. Patiënten zeiden in haar onderzoek namelijk ook dingen als: ‘ik zou op die plek in het ziekenhuis meer licht willen zien’ en ‘daar een uitzicht op een tuin’. “Daarom moeten architecten en kunstmensen meer samenwerken”, benadrukt Abma. “De afdeling Radiologie in het LUMC is daar een mooi voorbeeld van. Daar kijken de interieurarchitect, afdeling Bouwzaken, hoofd Kunstzaken en artsen en verpleegkundigen samen hoe ze kunst op de afdeling kunnen integreren.”

Uit het onderzoek naar kunstbeleving in het ziekenhuis blijkt dat patiënten en naasten blij zijn met de brede LUMC-kunstcollectie. Kunst in het ziekenhuis zorgt ervoor dat ze zich een beetje fijner voelen en wat minder gestrest. Abma: “In het ziekenhuis heb je weinig regie. Ziek zijn overkomt je. Het is mooi dat je wel zelf kunstwerken kunt uitkiezen die voor jou helend werken. Zoals The Donkey helend werkte voor mij.”