Het gelaat van de Ander

"Het is niet jij die de wereld een plaats geeft, maar het is de Ander, die jou aanspreekt, appelleert en jou een plaats geeft." - Levinas

De ervaring was overweldigend. Het was vooral een directe confrontatie met de rauwe werkelijkheid aan de buitengrenzen van ons Europa en met de gevolgen van het Europese migratiebeleid. De leefomstandigheden in het kamp zijn slecht, basisvoorzieningen zijn onvoldoende aanwezig, mensenrechtenschendingen zijn aan de orde van de dag, bijvoorbeeld de illegale pushbacks, en een onbegrijpelijke Europese asielprocedure maakt de situatie voor de vluchtelingen in het kamp volkomen onzeker. Midden in deze werkelijkheid biedt Stichting Bootvluchteling als enige organisatie zorg in de avonduren.

Geen soelaas

Al voor mijn vertrek heb ik veel nagedacht over wat mijn bijdrage zou kunnen zijn in het kamp. Natuurlijk kon in als kinderarts de broodnodige zorg leveren, maar ik realiseerde me ook dat ik deel uit zou gaan maken van een Europees systeem dat er volledig op gericht is het vluchtelingen zo onaangenaam mogelijk te maken. Hoe kon ik dat rechtvaardigen? Ik kwam er niet uit, en het frustreerde me dat ook mijn achtergrond als ethicus geen soelaas bood. Prachtig al die theorie en het gefilosofeer, maar het hielp niet tegen mijn gevoel van onbehagen. 

De Ander

Op Lesbos zelf gebeurde er echter iets opmerkelijks. In gesprek met individuele vluchtelingen over hun actuele zorgen, hun vluchtverhaal en de situatie in hun land van herkomst, wist ik ineens precies waarom ik daar was. Totaal onverwacht vielen de puzzelstukjes van jarenlang filosofie-onderwijs in elkaar. Ik doorvoelde voor het eerst daadwerkelijk wat de beroemde 20e-eeuwse filosoof Levinas bedoelde met ‘Het gelaat van de Ander’. Als je iemand in de ogen kijkt, zegt Levinas, doet dat een beroep op je dat je niet zomaar naast je neer kunt leggen. Aan ons is de verantwoordelijkheid om op dit beroep in te gaan, de Ander te beschermen, zelfs als dit betekent dat we onszelf zo mogelijk iets ontzeggen. 

Een verhaal van mensen

Ineens begreep ik ook waarom ik altijd zo’n moeite heb gehad met de Ideeënleer van Plato, waarin een onderscheid gemaakt wordt tussen de imperfecte wereld van de mensen en de perfecte wereld der abstracties, waar orde heerst. Wie abstracte idealen, zoals het ‘homogene Europese volk’ en de ‘Boreale waarden’, voorrang geeft boven individuele mensen, verlaagt de drempel voor inhumaan gedrag uit naam van die abstracte “idealen”. 

Oog in oog met het individuele lijden kan je niet anders dan hulp bieden. Het is de basis van onze Artseneed: Ik zal zorgen voor zieken, gezondheid bevorderen en lijden verlichten. Precies daar, in het lijden, raakt de filosofie aan de praktijk. Het is onze taak om de vluchtelingencrisis een verhaal van mensen te laten zijn, en niet van abstracties en ideologieën.  

Martine de Vries is kinderarts, medisch ethicus en hoogleraar Normatieve aspecten van de geneeskunde.

Foto: Martine de Vries (rechts) door Fleur de Klerk voor Stichting Bootvluchteling.